CÁC NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

1. NGUYÊN LÝ VỀ MỐI LIÊN HỆ PHỔ BIẾN:

 1.1. Khái niệm:

   1.1.1. Mối liên hệ:

 Mối liên hệ là phạm trù dùng để chỉ sự ràng buộc, phụ thuộc, quy định lẫn nhau, sự tác động và chuyển hóa lẫn nhau giữa các sự vật, hiện tượng hay giữa các mặt, các yếu tố của mỗi sự vật, hiện tượng trong thế giới. Trong đó, sự biến đổi sự vật hiện tượng này sẽ kéo theo sự biến đổi sự vật, hiện tượng khác. Ta có thể lấy ví dụ về mối quan hệ cung cầu hàng hóa trên thị trường: cung tăng thì cầu giảm, cung giảm thì cầu tăng. Cung và cầu quy định lẫn nhau, tác động lẫn nhau, ảnh hưởng lẫn nhau từ đó tạo nên quá trình vận động và phát triển không ngừng.

   1.1.2. Mối liên hệ phổ biến:

 Mối liên hệ phổ biến dùng để chỉ tính phổ biến của các mối liên hệ của các sự vật, hiện tượng của thế giới. Đồng thời, mối liên hệ phổ biến cũng dùng để chỉ các mối liên hệ tồn tại ở nhiều sự vật, hiện tượng của thế giới, tức là dùng để phân biệt với khái niệm các mối liên hệ đặc thù chỉ biểu hiện ở một hay một số các sự vật, hiện tượng nhất định.

 Mối liên hệ phổ biến nhất là những mối liên hệ tồn tại ở mọi sự vật, hiện tượng của thế giới, nó thuộc đối tượng nghiên cứu của phép biện chứng.

 Chính vì vậy, giữa các sự vật, hiện tượng không chỉ tồn tại mối liên hệ đặc thù, ngoài ra còn tồn tại những mối liên hệ phổ biến. Mối liên hệ cung cầu là mối liên hệ phổ biến- mối liên hệ chung, nhưng mối liên hệ cung cầu được thể hiện cụ thể khác nhau, có tính chất đặc thù trong từng thị trường hàng hóa, tùy thời điểm xuất hiện. Tuy khác nhau nhưng các mối liên hệ vẫn tuân theo những nguyên tắc chung của mối liên hệ cung cầu.

 1.2. Tính nhất của nguyên lý về mối liên hệ phổ biến:

   1.2.1. Tính khách quan;

 Tính khách quan biểu hiện sự quy định, tác động và làm chuyển hóa lẩn nhau của các sự vật, hiện tượng, là cái vốn có của nó, tồn tại độc lập không phụ thuộc vào ý chí của con người; con người chỉ có thể nhận thức và vận dụng các mối liên hệ đó trong hoạt động thực tiễn của mình.

Vd: Mối liên hệ giữa trao đổi chất giữa cơ thể sống với môi trường (đồng hóa- dị hóa), mối liên hệ ràng buộc và ảnh hưởng lẫn nhau giữa cung vá cầu,... là những mối liên hệ, tồn tại độc lập, không phụ thuộc vào ý chí chủ quan của con người.

   1.2.2. Tính phổ biến:

 Tính phổ biến biểu hiện qua:

   - Không có sự vật, hiện tượng hay quá trình nào tồn tại biệt lập với các sự vật, hiện tượng hay quá trình khác.

   - Bất cứ một tồn tại nào cũng là một hệ thống, là một hệ thống mở, tồn tại trong mối liên hệ với hệ thống khác, tượng tác và làm biến đổi nhau.

 Vd: Mỗi cơ thể sống là một hệ thống cấu trúc tạo nên khả năng tự trao đổi chất với môi trường, nhờ cơ chế này mà cơ thể sống đó mới tồn tại, phát triển. Đồng thời bản thân môi trường sống cũng là một hệ thống được tạo thành từ nhiều yếu tố lớp, phân hệ trược tiếp, gián tiếp.

   1.2.3. Tính đa dạng, phong phú:

Biểu hiện ở chỗ:

   - Các sự vật, hiện tượng hay quá trình khác nhau đều có mối liên hệ cụ thể khác nhau, giữ vị trí khác nhau đối với sự tồn tại và phát triển của nó như mối liên hệ bên trong và mối liên hệ bên ngoài, mối liên hệ cơ bản và mối liên hệ không cơ bản, mối liên hệ bản chất và mối liên hệ hiện tượng,...

   - Cùng một mối liên hệ nhất định của sự vật, hiện tượng nhưng trong những điều kiện cụ thể khác nhau, ở những giai đoạn khác nhau trong quá trình vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng thì cũng có những tính chất và vai trò khác nhau. Tức là mỗi mối quan hệ có những biểu hiện phong phú khác nhau trong những điều kiện cụ thể khác nhau.

 Chính vì vậy, ta không thể đồng nhất tính chất và vị trí, vai trò cụ thể của các mối liên hệ khác nhau đối với mỗi sự vật, hiện tượng nhất định trong điều kiện xác định.

 Mối liên hệ diễn ra rất phức tạp trong đời sống xã hội vì đó có sự tham gia của con người và ý thức. Nhận thức các mối liên hệ tuy phức tạp nhưng vẫn nhận thức được qua các chuẩn mực về mặt văn hóa, xã hội.

  1.3. Ý nghĩa phương pháp luận:

 Từ tính khách quan và tính phổ biến của nguyên lý mối liên hệ phổ biến, ta rút ra ý nghĩa cần có quan điểm toàn diện trong hoạt động nhận thức và thực tiễn, tức là phải có cái nhìn bao quát và nghiên cứu tất cả các mặt, tất cả mối liên hệ của sự vật đó. Nhận thức phải xem xét sự vật, hiện tượng trong mối liên hệ biện chứng qua lại giữa các bộ phận, giữa các yếu tố , giữa các mặt của sự vật, hiện tượng và trong sự tác động qua lại giữa các sự vật hiện tượng khác.

 Từ tính đa dạng, phong phú của nguyên lý mối liên hệ phồ biến, khi thực hiện quan điểm toàn diện phải đồng nhất với quan điểm lịch sử- cụ thể.

 Phải phân biệt vị trí, vai trò của từng mối liên hệ, rút ra những mối liên hệ phổ cơ bản, chủ yếu nhằm xác định bản chất của sự vật, hiện tượng.

 Chống lại cách xem xét cào bằng, dàn trải.

 Chống lại cách xem xét sự vật phiếm diện, một chiều.

 Chống lại chủ nghĩa chiết trung và thuật ngụy biện.

2. NGUYÊN LÝ VỀ SỰ PHÁT TRIỂN:

 2.1. Khái niệm:

 Khái niệm dùng để chỉ quá trình vận động của sự vật, hiện tượng theo khuynh hướng đi lên: từ trình độ thấp đến trình độ cao, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn,...Tuy nhiên, phát triển không phải sự tăng hay giảm thuần túy về lượng hay sự thay đổi lặp đi, lặp lại ở chất cũ mà là sự biến đổi về chất theo hướng ngày càng hoàn thiện của sự vật ở trình độ cao hơn. Ta có thể lấy một ví dụ từ quá trình biến đổi của các giống loài từ bậc thấp lên bậc cao, quá trình thay thế lẫn nhau của các hình thức xã hội từ hình thức xã hội thị tộc, bộ lạc tiến tới hình thức cao hơn là hình thức bộ tộc, dân tộc.

 2.2. Tính chất của nguyên lý về sự phát triển:

   2.2.1. Tính khách quan:

 Tính khách quan biểu hiện trong nguồn gốc của vận động và phát triển, tức là quá trình bắt nguồn từ bản thân sự vật, hiện tượng, là quá trình giải quyết mâu thuân của sự vật, hiện tượng đó. Ta có thể hiểu là mọi quá trình phát triển của tự nhiên và tư duy là quá trình diễn ra theo tính tất yếu của quy luật đó. Như quá trình phát sinh ra một loài mới hoàn toàn diễn ra một cách khách quan theo quy luật tiến hóa của giới tự nhiên.

   2.2.2. Tính phổ biến:

 Tính phổ biến biểu hiện qua quá trình phát triển diễn ra trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy. Mọi sự vật, hiện tượng có thể bao hàm trong nó khả năng của sự phát triển. Trong giới tự nhiên, sự phát triển từ thế giới vật chất vô cơ đến hữu cơ, từ vật chất chưa có năng lực, sự sống đến sự phát sinh các cơ thể sống và tiến hóa dần dần lên các cơ thể có cấu trúc sự sống phức tạp.

   2.2.3. Tính đa dạng, phong phú:

 Tính đa dạng, phong phú biểu hiện ở chổ phát triển là khuynh hướng chung của mọi sự vật, hiện tượng, song mỗi sự vật, hiện tượng, lĩnh vực, hiện thực lại có quá trình phát triển không hoàn toàn giống nhau. Tức các lĩnh vực khác nhau, sự vật khác nhau, điều kiện khác nhau thì cũng có sự khác nhau ít nhiều về tính chất con đường và mô thức của sự phát triển. Trong quá trình phát triển, sự vật, hiện tượng chịu nhiều tác động của sự vật, hiện tượng hay quá trình khác của yếu tố và điều kiện lịch sử cụ thể. Chính vì vậy, sự phát triển có thể thay đổi chiều hướng phát triển thậm chí làm thụt lùi tạm thời.

Vd: Ta không thể đồng nhất phương thức phát triển của giới tự nhiên (mang tính thuần túy và tự phát) và sự phát triển của xã hội loài người (mang tính tự giác, có sự tham gia của nhân tố ý thức).

 2.3. Ý nghĩa phương pháp luận:

   - Trong nhận thức và hoạt động thực tiễn cần phải có quan điểm phát triển.

   - Luôn phài nhận thức và cải tạo thế giới.

   - Khắc phục tư tưởng bảo thủ, trì truệ, định biến đối lập với sự phát triển.

   - Cần có quan điểm biện chứng về sự phát triển là cơ sở trí tuệ của niềm tin và thái độ lạc quan, khoa học của người cách mạng.

   - Vì con đường của sự phát triển là một quá trình biện chứng. Chính vì vậy, phải có nhận thức được ính quanh co, phức tạp của sự vật, hiện tượng trong quá trình phát triển của nó.

   - Chống lại quan điểm chủ quan, nóng vội, duy ý chí, sớm xóa bỏ cái cụ khi chưa có đầy đủ điều kiện chín muồi.

   - Cần phải có quan điểm lịch sử cụ thể trong nhận thức và giải quyết vấn đề thực tiễn sao cho phù hợp với tính chất phong phú, đa dạng, phức tạp của nó.